چکیده:
انسان در زندگی باید به نیازهای همه ابعاد وجودی اش توجه
داشته باشد تا همواره بتواند مسیر زندگی را به سلامت حرکت کند. در این
مقاله قصد داریم نقش مسافرت، شادی و نشاط را در سبک زندگی اسلامی بر اساس
سیره امام رضا (علیه السلام) مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم. آیات متعددی
در قرآن کریم وجود دارد که مردم را به سیر و سفر و گردشگری در سراسر زمین و
دیدن نشانه ها و مظاهر الهی و مشاهدة سرنوشت دشمنان دین، تکذیب کنندگان
دعوت پیامبران، مجرمان و گناهکاران و خوبان دعوت می کند. چه نوع مسافرت
هایی خدایی محسوب می شوند و سفر الهی باید چه ویژگی هایی را در ما به ودیعه
بگذارد؟ چه شادابی و تربیتی ناشی از مسافرت به ما انتقال می یابد؟ چه نوع
اعمال و مصادیقی موجب شادی و سرور انسان از نوع ممدوح می شود؟ که همه این
موارد در این نوشتار بررسی خواهد شد.
کلید واژه: امام رضا (علیه السلام)، مسافرت، شادی و نشاط، سبک زندگی، سیر،عبرت.
آداب مسافرت در سیره رضوی (علیه السلام) و سبک زندگی اسلامی
امام رضا (علیه السلام) از امام سجاد (علیه السلام) در
مورد نیت مسافر و هدف مسافرت و ارزش هایی که در حین سفر باید کسب کرد روایت
مى کنند که فرمودند: «شما اگر براى به دست آوردن پنج چیز به مسافرت بروید و
آن ها را به دست بیاورید ارزش دارند و آن ها عبارت اند از: هیچ بنده اى
نباید از کسى بترسد مگر از گناهش. جز از خداوند از کسى دیگر امید نداشته
باشد، اگر چیزى نمى داند بدون حیاء و شرم در جواب سائل بگوید نمى دانم و
صبر در برابر ایمان مانند سر در برابر بدن است و ایمان ندارد کسى که صبر
ندارد.»[1].
کبر در جواب سائل را کنار گذاشته و با فروتنی به چیزی که علم ندارد اعتراف
داشته باشد و موجبات گمراهی سؤال کننده را فراهم نیاورد. صبر را در سختی
های بین راه بیاموزد و آن را ره توشه صراط خویش قرار دهد که همانا این صفت
نقش حیاتی در سبک زندگی یک مسلمان دارد. صبر شخص صابر از نشانه های ایمان
آن فرد است. در مورد خاکی بودن با هم سفران در حین سفر نیز عبدالله بن
الصلت از مردى که از اهل بلخ بود و با حضرت رضا (علیه السلام) در سفر
خراسان همراهى می کرد نقل می کند: «یکى از روزها در خدمت آن حضرت بودیم و
براى او غذائى حاضر کردند. حضرت رضا (علیه السلام) همه غلامان خود را چه
آنها که سیاه بودند و چه غیر سیاه دعوت کردند سر سفره با آن جناب غذا
بخورند. گوید: عرض کردم: قربانت گردم بهتر بود براى این غلامان و خدمت
گزاران سفره اى جداگانه ترتیب مى دادید. فرمودند: «مَهْ إِنَّ الرَّبَّ
تَبَارَکَ وَ تَعَالَى وَاحِدٌ وَ الْأُمَ وَاحِدَةٌ، وَ الْأَبَ وَاحِدٌ
وَ الْجَزَاءَ بِالْأَعْمَالِ»؛ خداوند همه ما یکى است و مادر و پدر ما هم
یکى است و پاداش هم در برابر اعمال داده مى شود.»[2]
امام رضا (علیه السلام) همه را دارای شرایطی یکسان در پیشگاه خداوند معرفی
می کنند و فرق بین آدمیان را در فضائل آن ها با یکدیگر می دانند. معصوم
(علیه السلام) اولین چیزی را که در سفر مورد توجه قرار می دهند این است که
مسافر در راه از کسی به جز گناهش نترسد، زیرا بدی به انسان نمی رسد مگر از
گناهان خود او. سفر باید انسان را به ترک گناه بکشاند. در حین سفر همه چیز
را از خداوند بخواهد و فقط به او امیدوار باشد
کیفیت و نقش سفر امام رضا (علیه السلام) به ایران
بزرگ ترین سفری که در زندگی امام رضا (علیه السلام) واقع
شد، سفر ایشان به ایران بود که امام در این سفر امید به خدا و صبر را به
بهترین وجه به منصه ظهور کشاندند. امام رضا (علیه السلام) با کراهت و عدم
میل این پیشنهاد را پذیرفته و آماده مسافرت شده بودند و یقین داشتند که از
این مسافرت مراجعت نخواهند کرد و با خاندان خود وداع نمودند. مخول سجستانى
گوید: «من در مدینه منوره بودم که مأمورین مأمون وارد شدند و در نظر داشتند
که آن حضرت را به خراسان ببرند، حضرت رضا (علیه السلام) وارد مسجد حضرت
رسول (صلى الله علیه و آله) شدند و با جدشان تودیع کردند و هنگامى که می
خواستند از مسجد بیرون شوند چند بار به طرف قبر مبارک حضرت رسول اکرم (صلی
الله علیه و آله) برگشتند و با صداى بلند گریه کردند. در این هنگام من خدمت
آن جناب رسیدم و سلام کردم و حضرت جواب سلام مرا دادند، من ایشان را تسلى
دادم. حضرت رضا (علیه السلام) فرمودند: از من دیدن کنید زیرا من از جوار
جدم خارج خواهم شد و در سرزمین غربت از دنیا خواهم رفت و در کنار هارون دفن
خواهم گردید.»[3]
می بینیم که حضرت مانند جد بزرگوارشان امام حسین (علیه السلام) با اشراف
کامل به آینده و شهادت خود، به امید و خواست خدا پا در این عرصه می گذارند
تا برنامه الهی را طبق جغرافیای عالم دنبال کنند. در ظاهر، عالم آل محمد
(صلی الله علیه و آله) به دعوت مأمون به سمت خراسان حرکت کردند، ولی در
باطن ِماجرای سفر ایشان به ایران، می بینیم که ولی عالم با اقتدار کامل این
حرکت را قافله سالاری کردند و به بهترین خیرات و سرانجام رساندند.
جایگاه شادی و نشاط در سبک زندگی اسلامی از منظر امام رضا (علیه السلام)
با مراجعه به آموزه های امام رضا (علیه السلام) می توان این
مسئله را به دست آورد که شادی و سرور جایگاه ویژه ای در سبک زندگی اسلامی
دارد. ایشان اهتمام ویژه ای به این مسئله داشته اند و سعی کرده اند در
چارچوب سبک زندگی اسلامی حدود و ثغور شادی و سرور ممدوح را مشخص کنند. در
حدیثی از امام هشتم (علیه السلام) که مضمون آن در احادیث دیگری نیز نقل شده است،
چنین می خوانیم که امام رضا (علیه السلام) می فرمایند: «اجْتَهِدُوا أَنْ
یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً مِنْهُ لِمُنَاجَاتِهِ وَ
سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ
الثِّقَاتِ وَ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یَخْلُصُونَ
لَکُمْ فِی الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ وَ
بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ السَّاعَات؛ لَا
تُحَدِّثُوا أَنْفُسَکُمْ بِالْفَقْرِ وَ لَا بِطُولِ الْعُمُرِ فَإِنَّهُ
مَنْ حَدَّثَ نَفْسَهُ بِالْفَقْرِ بَخِلَ وَ مَنْ حَدَّثَهَا بِطُولِ
الْعُمُرِ حَرَصَ اجْعَلُوا لِأَنْفُسِکُمْ حَظّاً مِنَ الدُّنْیَا
بِإِعْطَائِهَا مَا تَشْتَهِی مِنَ الْحَلَالِ»؛ کوشش کنید اوقات روز شما
چهار ساعت باشد: ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی برای تأمین معاش،
ساعتی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیب هایتان
واقف می کنند و در باطن به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را هم به تفریحات
و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرت و شادی ساعات تفریح، نیروی انجام وظایف
وقت های دیگر را تأمین کنید. نه خود را به فکر فقر مشغول دارید و نه درازی
عمر، چون اندیشیدن در مورد فقر، انسان را بخیل می کند و اندیشه در مورد
درازی عمر بر حرص می افزاید. بهره خود در دنیا را در امور حلال قرار دهید.[4]
امام رضا (علیه السلام) در این حدیث گهربار، فرح و شادمانی
را یکی از ارکان اساسی در زندگی در ساعات شبانه روز معرفی می کنند. این که
از تفریح به عنوان ابزاری برای تجدید قوا برای انجام دیگر وظایف زندگی اعم
از درس خواندن، کار، زندگی زناشویی، روابط بین فرزندان با والدین و معاشرت
اجتماعی بهره بگیرید که این تفریحات باید در قالب امور حلال قرار گیرد.
البته منظور از این حدیث این نیست که اوقات خود را به «چهار بخش مساوی»
تقسیم کنیم؛ بلکه ابعاد یا نیازهای چهارگانة زندگی انسان در این روایت مورد
توجه قرار گرفته است و به این نکته توجه داده شده است که اسلام به همة
ابعاد وجودی انسان توجه ویژه دارد. همة نیازهای جسمی، مادی و معنوی را مورد
توجه قرار داده است. اسلام عزیز نه تنها با شادی و نشاط مخالف نیست بلکه
بهره مندی از شادی های مشروع را امری لازم برای انسان می داند. باید به
هنگام شادی از شادی ها و سرورهای مشروع بهره مند شویم؛ چرا که اوضاع همیشه
به یک منوال باقی نمی ماند و روزهای غم و اندوه نیز در پیش است. غم و اندوه
خواهی نخواهی به سراغ ما می آید؛ پس نباید اوقات شادی و نشاط را از دست
داد. در سیره رضوی (علیه السلام)، خط قرمز شیعه در شادی ممدوح و مذموم،
وجود اهل بیت (علیهم السلام) و سفارش های ایشان است که در شادی ایشان می
باید شاد بود و در اندوه ایشان باید غمگین بود. از مصادیق کارهای نشاط آور
مواردی مانند مزاح، شوخی کردن و شاد بودن با برادر مؤمن، هم نشینی با خوبان
در ذکر فضائل اهل بیت (علیهم السلام)، کمک به دیگران و ورزش های مناسب را
باید مدنظر قرار دهیم.
نتیجه بحث
خداوند ایران را پایگاه محبت و مودت و هدیه به اهل بیت
(علیهم السلام) قرار داده است و شیاطین جنی و انسی با تمام توان سعی خود را
بر آن گمارده اند تا فضای حریم امام (علیه السلام) را با شیطنت های
اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، تحت فشار قرار دهند. در شرایطی که
دشمنان کم روحیه گی و افسردگی ما را می خواهند تا بر ما غلبه کنند، ما باید
با رهنمودهای هشتمین اختر تابناک امامت و ولایت که بزرگ ترین نعمت از جانب
خداوند برای مردم ایران هستند، شرایط روحی و روانی خود را با مسافرت های
خدایی، شادی و نشاط ممدوح و مصادیق آن هموار کرده و همیشه آماده دفاع از
حریم امام رضا (علیه السلام) باشیم. باید خود را در کاروان خورشید مشرق ثبت
نام کنیم، تا با قافله سالاری خویش ما را از صحنه های سخت قبل از ظهور
عبور داده و در بهشت ظهور داخل گردانند.
کتابنامه:
1- عطاردى، عزیزی، مسند الإمام الرضا (علیه السلام)، 2 جلد، ناشر آستان قدس رضوى ، ایران، مشهد، چاپ اول، 1406 ق.
2- کلینى، محمد بن یعقوب ، الکافی( ط- الإسلامیة)، 8 جلد، انتشارات دار الکتب الإسلامیة، ایران، تهران، 1407ق.
3- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، مواعظ امامان (علیهم السلام) (ترجمه جلد 75 بحار الأنوار)، 1جلد، انتشارات اسلامیه، ایران، تهران.
4- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ایمان و کفر (ترجمه کتاب
الإیمان و الکفر بحار الأنوار جلد 64 / ترجمه عطاردى)، 2 جلد، انتشارات
عطارد - تهران، چاپ اول، 1378 ش.
منابع:
[1]. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ایمان و کفر (ترجمه کتاب الإیمان و الکفر بحار الأنوار جلد 64 / ترجمه عطاردى)؛ ج2 ؛ ص131
[2]. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج8 ؛ ص230ح296.
[3] . عطاردى، عزیزی، مسند الإمام الرضا(علیه‌السلام)، المقدمة، ص: 52
[4]. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، مواعظ امامان (علیهم‌السلام )(ترجمه جلد 75 بحار الأنوار) ، ص346.