رخت شویخانه زنجان

معماری منحصر به فرد و دیدنی در بنای رختشویخانه زنجان

بنای رختشویخانه یا مجموعه‌ی تاریخی رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر زنجان منطبق بر حصار قدیمی شهر، در یک منطقه‌ی پرتراکم مسکونی احداث شده‌ است. در ادامه با ما همراه باشید.

رختشوی خانه زنجان مکانی بود که مردم شهر لباس و رخت خود را در آن محل می‌شستند. چنین کاربری برای یک بنای عمومی در جهان مشابه ندارد یا کم‌نظیر است. این بنا در حال حاضر تعمیر و مرمت شده و به‌عنوان موزه ی مردم‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و مردم می‌توانند از آن بازدید کنند. این بنا به جهت وجود هوای سرد در زمستان‌ها برای بانوان زنجانی ساخته شده‌ است.

پیشینه

این بنا توسط دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل بنا ساخته شده است. زمین آن را علی‌اکبر خان توفیقی، اولین شهردار وقت زنجان، خریداری کرد و در سال ۱۳۴۵ قمری به دستور او ساخته شده است. سبک و سیاق معماری این بنا را می‌توان به شیوه اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی نسبت داد.

موقعیت مکانی

بنای تاریخی رخت‌شوی‌خانه زنجان در محل معروف به بابا جامال چوقوری (گودال باباجمال) در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته و دسترسی به بنای رخت‌شوی‌خانه از خیابان سعدی از طریق کوچه فرهنگ نیز امکان‌پذیر است.

کاربری

هدف از ساخت این رختشوی‌خانه تامین امنیت و آسایش زنان در یک مکان سرپوشیده بوده‌است. از نظر تشابه کاربری چنین بنایی در هیچ قسمتی از ایران به این شکل دیده نشده، ولی از نظر معماری با مسجد عباسقلی خان و دروازه ارگ قابل مقایسه‌ است. این بنا به طور عام‌المنفعه و شبانه‌روزی بوده و بابت استفاده از آن هیچ پولی از شهروندان دریافت نمی‌شده‌ است.

بنای رختشویخانه شهر زنجان، هم‌اکنون مهم‌ترین موزه این استان است و در آن انواع لباس‌های محلی، زیورآلات، ابزار و وسایل مورد استفاده بانوان در معرض دید همگان قرار گرفته‌ است.

مشخصات بنا

آب این محدوده که دارای فضاهای متعددی است از قنات قلعچه حاجی میربهاالدین تامین می‌شد. فضاهای این مجموعه را می‌توان به دو بخش مدیریت رخت‌شوی‌خانه شامل حیات و قسمت مسکونی و فضای اصلی شستشوی رخت با چهار قسمت تقسیم کرد. حیاط محوطه‌ای است به شکل مربع و مستطیل به میزان ۴۰۰ مترمربع (۳۲×۱۲ متر) شامل درختکاری و فضای سبز و اعیانی آن در جبهه شمالی محوطه به مقدار ۶۰ مترمربع شامل دو اتاق و یک ورودی است که این ورودی فضاهای محوطه، سرایداری و محل شستشوی رخت را به همدیگر متصل می‌کند. پلان و نمای این واحد مسکونی، دارای بار فرهنگی بوده و به سبک معماری سنتی شناخته‌شده‌ی زنجان احداث شده است. اجرای مخزن به روش قرقی بوده و آب‌بندی با ملات ساروج تا ارتفاع ۲ متر در دیواره ها و کف انجام شده است . در منتهی الیه طاق ها و دیوارسمت جنوبی، پنجره‌ای به منظور تبادل هوا بوده که در نوع خود قابل توجه است. مخزن آب انبار در باز سازی‌های اخیر این مجموعه به‌عنوان نمایشگاه تغییر کاربری داده است .

خزینه این رختشویخانه ۱۷ متر طول، ۵۵/۱۱ متر عرض و حدود ۸ متر ارتفاع دارد. فضایی شبیه تراس مشرف به فضای رختشویخانه وجود دارد که به عبارتی می‌توان آن را شاه‌نشین و محل مدیریت نامید. محل ورودی بنا به شبکه ارتباطی کوچه‌های شهر را پیدا می‌کرد و خانمی که گفته می‌شود همسر معمار این بنا بوده‌، کنترل و نظارت بر امور رختشویخانه را بر عهده داشت و در قبال این کار مبلغی ماهیانه دریافت می‌کرد. از معماری این فضا چنین استنباط می‌شود که معمار آشنایی کاملی به شیوه سنتی داشته که توانسته‌ با کمک قوس‌ها و نورگیرها فضای دل‌انگیزی را در قسمت بالای انبار، سالن اصلی رختشویخانه و تردد افراد، ایجاد کند.

طراحی و اجرای فضای داخلی و اصلی بنای رختشویخانه دورنمای بسیار زیبایی دارد و سالن آن با ۱۱ ستون به‌طور قرینه به دو قسمت تقسیم شده‌ است. این فضا از سالنی به عرض ۷/۱۳ متر، طول ۶۲ متر و مساحت زیربنای ۸۵۰ مترمربع برخوردار است. فاصله ۱۱ ستونی که به‌طور قرینه سالن را به دو قسمت تقسیم کرده‌اند در جهت قرینه از چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه‌ها تشکیل شده و حدود آن را سنگ‌های حجاری شده از جنس تراورتن از یکدیگر مجزا می‌کند.

محل شستشوی رخت به طور قرینه از چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه‌ها تشکیل شده است. آب مورد نیاز ابتدا پس از عبور از یک مجرا به طول یک متر به حوض نخستین داخل شده و از سر ریز آن به حوض دومی سرازیر می‌شود. در طرفین شرقی و غربی این حوض، دو مجرای آب قرار گرفته تا انتهای سالن به حوض سومی که به قرینه‌ی حوض دومی ساخته شده، امتداد می‌یابد. در وسط جبهه طولی این مجرا در هر طرف یک واحد حوض ایجاد شده است؛ به‌طوری که مجرای مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. در امتداد مجرای یاد شده، دو ردیف پاشور تعبیه شده که مجرای آب و حوضچه‌ها را دور قرینه محاط می‌کند. عناصر و اندام‌های مزبور با کارگذاریِ سنگ‌هایِ حجاری‌ شده از نوع تراورتن از یکدیگر مجزا شده و شکل یافته‌اند.

محل شستشوی رخت به چهار قسمت تقسیم شده است. ابتدای شستشو که از انتهای جریان آب است حوضچه‌ی مخصوص لباس‌های بسیار آلوده و لباس‌های مربوط به افراد با امراض ساری بوده و مجرای آبِ واقع در حد فاصل حوضچه دوم و سوم، مخصوص لباس‌های نسبتا تمیز و محل آب‌کشی و حوضچه‌ی چهارم مخصوص شستشوی ظروف آشپزخانه و بالاخره حوضچه‌ی آخری (اولین حوض از حرکت آب)، محل آب تمیز و آشامیدنی بوده است.

چنین مجموعه‌ای با عملکرد یاد شده، در هیچ جای ایران مشاهده نشده است؛ اما سبک معماری، ابعاد و تناسبات رعایت‌شده در قوس‌ها و تویزه‌ها، با بناهای عام‌المنفعه‌ی هم دوره‌ی شهر زنجان قابل مقایسه‌اند. سیستم کلی آن را به‌سادگی می‌توان با مساجد عباسقلی خان، دروازه ارک، مسجد و تکیه‌ی قهرمان مقایسه کرد.

مجموعه‌‌ی تاریخی‌ رختشویخانه‌، در فهرست‌ آثار تاریخی ایران‌ به‌ ثبت‌ رسیده‌ است‌.

نوروز به کجا برویم

نوروز به کجا برویم؟

از تونل وحشت طبیعی در زنجان تا غاری به وسعت یک روستا

اگر پیش از غروب آفتاب به درون غار بروید روی سقف غار ستاره های زیادی می بینید، اما پیشنهاد می کنیم خیلی برای چیدن آن ها تلاش نکنید.

ایام نوروز بهترین زمان برای سفر به نقاط کمتر شناخته شده یا شاید ناشناخته ایران است و در این میان سفر به شهر هایی که جاذبه های جذاب و خاص و پر هیجان تری دارند، بیشتر مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرد.

پس اگر جزء آن دسته از گردشگرانی هستید که به ماجراجویی در سفر علاقه مندید با مکان‌های پرهیجان زیر بیشتر آشنا شوید.

غاری به وسعت یک روستا

اگر می خواهید در ایام نوروز به جایی بروید که دمای آن متوسط باشد و کنار رودخانه هم کمی قدم بزنید، حتما به شهر کرمانشاه سری بزنید و از غار قلعه قوری دیدن کنید. غاری به وسعت دوازده کیلومتر و عمق سه هزار و صد و چهل متر که گفته می شود بزرگترین غار خاورمیانه است.

ویژگی دمایی قلعه قوری باعث شده تا این غار نسبت به دیگر غار های کشف شده در کشور متمایز باشد چرا که در سرمای زیر صفر استان کرمانشاه در فصول سرد سال دمای این غاردر کمترین حالت به هفت درجه بالای صفر می رسد.

در عمق هزار و پانصد متری غار قلعه قوری تالار هایی با عناوین مختلف قرار دارد.البته تنها دمای ثابت این غار را متمایز نمی کند و قلعه قوری به عنوان یکی از بزرگترین غارهای آبی جهان به عنوان یکی از جاذبه های جهانگردی در کشور معرفی می شود. پیشینه غار قلعه قوری به بیش از شصت و پنج میلیون سال می رسد.

زیباترین غار سرد ایران

هرچه دمای غار قلعه قوری کرمانشاه ثابت و بالای صفر است، دمای غار یخ مراد کاملا متغیر است و در بیشتر فصول سال سرد است.

طبق آمار به دست آمده نوروز هر سال بیش از هفت میلیون نفر به استان های شمالی کشور سفر می کنند، که عمدتا از جاده چالوس عبور می کنند.اگر جزء آن دسته از گردشگران ماجرا جو هستید هر گاه در این جاده به گچسر رسیدید حتما از غار یخ مراد دیدن کنید.مطمئناً پشیمان نخواهید شد!

غاری که تا اواسط اردیبهشت ماه در آن قندیل های یخ دیده می شود و به دلیل داشتن بادگیر های زیاد و حرکت هوا داخل غار حتی در فصول گرم سال هوای خنک احساس می شود.

پیشینه غار یخ مراد به بیش از پنجاه میلیون سال گذشته می رسد و تاکنون فسیل های زیادی در آن کشف شده که نشان می دهد در سال های دور این غار زیر آب بوده است.

ویژگی منحصر به فرد یخ مراد چهار طبقه بودن آن است که در عمیق ترین بخش غار ، طبقات روی هم قرار گرفته است و به جز خانه هراکلس استان کردستان که ساخته دست بشر است و طبقاتی ، هیچ غاری با ویژگی طبقاتی بودن و به صورت طبیعی با قندیل های زیبا و چشم نواز در کشور کشف نشده است.

تونل وحشت طبیعی در زنجان

اگر می خواهید سفر مهیج و ترسناکی را تجربه کنید پیشنهاد می کنیم به زنجان و غار خفاش ها بروید.به گفته دیرین شناسان گلجیک قدیمی ترین غار ایران است که در فاصله سی و پنج کیلومتری و در جنوب غربی شهرستان زنجان واقع شده است.

اگر پیش از غروب آفتاب به درون غار بروید روی سقف غار ستاره های زیادی می بینید ، اما پیشنهاد می کنیم خیلی برای چیدن آن ها تلاش نکنید چراکه این ستاره ها برق چشم های هزاران خفاشی است که از سقف آویزان شده اند و اگر سکوتشان به هم بخورد به سمت شما حرکت می کنند.

بعد از عبور از هزاران خفاشی که غار را ترک کرده اند به اسکلت های حیوانات می رسید اما ماجرا آنجا جذاب می شود که اسکلت های انسان زیادی نیز در اطراف مشاهده می کنید که بعید است بعد از دیدن آن ها زهره اتان آب نشود.

این تنها بخش کوچکی از طبیعت بکر و ناشناخته ایران است که تجربه یک سفر خوب و مهیج را برای مسافران نوروزی به جا می گذارد.

گنبد سلطانیه

گنبدی که اولین بنای آجری ایران است

این بنا مسجدی است بسیار زیبا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه در 30 کیلومتری شهر زنجان واقع شده است. این گنبد اولین بنای آجری تاریخی ایران می باشد.

این گنبد در دوره ایلخانی به دستور سلطان محمد خدابنده و توسط اولجایتو بنا شده است. کار ساخت این بنا از سال 704 ه ق شروع و در مدت 9 سال در تاریخ 713 ه ق پایان یافته است. شکل اصلی بنا هشت ضلعی می باشد.

 

 

ارتفاع این بنا 5/48 متر و قطر دهانه گنبد 6/25 متر می باشد. این بنا از داخل 8 ایوان و حدود 500 اتاق و حجره دارد. این بنا دارای بزرگترین گنبد آجری جهان است که قوس آن با دور بسیار تند و پیچیده اجرا شده است.

 

زمین این بنا طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقریبی 8 متر تشکیل شده که معماران گنبد تنها شالوده ای کم عمق و کم عرض تهیه ببینند ؛ به طوری که پی ها در اکثر بخش ها به غیر از بخش شمالی ، از 50 یا 60 سانتی متر تجاوز نمی کند و همین پی نیز در محل درها و پنجره ها بریده شده است و این حاکی از اطمینان و اعتمادو دانش معماران زمان دارد .

 

 

با توجه به چاهی که در کف بنا به عمق 9 متر کشف گردیده و هیچ علامتی از استفاده آن موجود نیست ، به نظر می رسد که هدف از کندن آن ، آزمایش مقاومت خاک جهت بر پا کردن بنایی با ارتفاع حدود 50 متر بوده است .

 

بنا بر روی هشت ضلعی به خاطر الحاقات دیگر، دگرگون شده ؛ امّا در طبقات بالاتر کاملاً مشهود است .

 

این بنا 5/48 متر ارتفاع دارد و 60/25 متر قطر دهانه گنبد آن است عرض جزرها ، 87/6- به استثنای جزرهای شمال غربی و شمال شرقی که به عرض 40/12 متر است – و طول آنها از بیرون 17 و از داخل 60/8 متر است . این جزر ها در درون علاوه بر راه پله ها دارای 8 ایوان مرتفع و نزدیک به 500 اتاق و حجره هستند .

درباره ورودی های اصلی به فضای داخلی ، به خاطر وجود راه های متعدد ، نظریه های مختلفی ابزار شده که عمدتاً ایوان های شرقی و شمالی را به عنوان ورودی های اصلی معرفی کرده اند و وجود کتیبه های مفصل ایوان شرقی و کتیبه های به خط ثلث ایوان شمالی ، مؤید این نظر است . به نظر می رسد در گذشته ، راه های دیگر با پنجره های آهنی مسدود می شده اند .

کف بنای گنبد سلطانیه با زیر سازی آجر فرش و شفته آهک و روکش سنگ مرمر سفید یا سنگ رخام فرش شده بوده است .

 

با کاربردی ، بالکن های هشتگانه ای هستند که از ایوان پدید آمده اند و به نوبه خود دارای تزیینات زیبایی اعم از کایکاری مقرنس کاری ، تسمه کشی ، گچکاری و تلفیق آجر و کاشی و سر انجام کتیبه های متعدد هستند .

 

این ایوان ها که رو به بیرون هستند ، هریک به طور متقارن به سه واحد طاق و تویزه تبدیل شده و آرایش سقف آنها زیباترین و جذابترین تزیینات هنر گچبری ایران است . راه پله ها از طبقه اول شروع می شود و تا بالای مناره ها ادامه پیدا می کند . دسترسی به پشت بام نیز از طریق همین راه پله هاست .

 

طبقه سوم ( پشت بام ) در 80/ 27 متری سطح زمین واقع و پایه ای برای گنبد عظیم و مناره های هشتگانه آن است . گنبد سلطانیه به گونه ای کاملاً خاص و ابتکاری با طرح جناغی بنا شده است . این گنبد از نوع دو پوشه پیوسته است ؛‌ به طوری که دو پوسته به موازات همدیگر قرار گرفته اند .

 

این گنبد با قطر دهانه 60/25 متر ، بزرگترین گنبد معماری اسلامی ایران است و بدون هیچ گونه پشت بند ، سر منار یا شانه ای ساخته شده است . ضخامت پوش گنبد از پایه به طرف نوک گنبد کاهش می یابد که ضرورتی ناشی از سبکی و استحکام بوده است .

 

پا طاق گنبد از بیرون 40/1 و ارتفاع گنبد ، 19 متر است که در بیرون با کاشی های زیبای فیروزه ای پوشش یافته است . این پوشش امروز توسط سازمان میراپ فرهنگی تعمیر و تجدید شده است پرفوسور پیروسن پائولزی معتقد است که سیستم دو جداره بودن گنبد با دو قشر موازی و مجزا که صرفاًبا پشت بند های آجری بین خود و به هم مربوط هستند و فرم واحدی را شامل می شوند از خصوصیات منحصر به فرد گنبد سلطانیه است و قبل از آن سابقه ای نداشته است .

گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است. بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتاماریا دلفیوره و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است.

 

 

 

 

 

 

 

 

گنبد سلطانیه

گنبدی که اولین بنای آجری ایران است

این بنا مسجدی است بسیار زیبا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه در 30 کیلومتری شهر زنجان واقع شده است. این گنبد اولین بنای آجری تاریخی ایران می باشد.

 این گنبد در دوره ایلخانی به دستور سلطان محمد خدابنده و توسط اولجایتو بنا شده است. کار ساخت این بنا از سال 704 ه ق شروع و در مدت 9 سال در تاریخ 713 ه ق پایان یافته است. شکل اصلی بنا هشت ضلعی می باشد.

 

 

ارتفاع این بنا 5/48 متر و قطر دهانه گنبد 6/25 متر می باشد. این بنا از داخل 8 ایوان و حدود 500 اتاق و حجره دارد. این بنا دارای بزرگترین گنبد آجری جهان است که قوس آن با دور بسیار تند و پیچیده اجرا شده است.

 

زمین این بنا طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقریبی 8 متر تشکیل شده که معماران گنبد تنها شالوده ای کم عمق و کم عرض تهیه ببینند ؛ به طوری که پی ها در اکثر بخش ها به غیر از بخش شمالی ، از 50 یا 60 سانتی متر تجاوز نمی کند و همین پی نیز در محل درها و پنجره ها بریده شده است و این حاکی از اطمینان و اعتمادو دانش معماران زمان دارد .

 

 

با توجه به چاهی که در کف بنا به عمق 9 متر کشف گردیده و هیچ علامتی از استفاده آن موجود نیست ، به نظر می رسد که هدف از کندن آن ، آزمایش مقاومت خاک جهت بر پا کردن بنایی با ارتفاع حدود 50 متر بوده است .

 

بنا بر روی هشت ضلعی به خاطر الحاقات دیگر، دگرگون شده ؛ امّا در طبقات بالاتر کاملاً مشهود است .

 

این بنا 5/48 متر ارتفاع دارد و 60/25 متر قطر دهانه گنبد آن است عرض جزرها ، 87/6- به استثنای جزرهای شمال غربی و شمال شرقی که به عرض 40/12 متر است – و طول آنها از بیرون 17 و از داخل 60/8 متر است . این جزر ها در درون علاوه بر راه پله ها دارای 8 ایوان مرتفع و نزدیک به 500 اتاق و حجره هستند .

درباره ورودی های اصلی به فضای داخلی ، به خاطر وجود راه های متعدد ، نظریه های مختلفی ابزار شده که عمدتاً ایوان های شرقی و شمالی را به عنوان ورودی های اصلی معرفی کرده اند و وجود کتیبه های مفصل ایوان شرقی و کتیبه های به خط ثلث ایوان شمالی ، مؤید این نظر است . به نظر می رسد در گذشته ، راه های دیگر با پنجره های آهنی مسدود می شده اند .

کف بنای گنبد سلطانیه با زیر سازی آجر فرش و شفته آهک و روکش سنگ مرمر سفید یا سنگ رخام فرش شده بوده است .

 

با کاربردی ، بالکن های هشتگانه ای هستند که از ایوان پدید آمده اند و به نوبه خود دارای تزیینات زیبایی اعم از کایکاری مقرنس کاری ، تسمه کشی ، گچکاری و تلفیق آجر و کاشی و سر انجام کتیبه های متعدد هستند .

 

این ایوان ها که رو به بیرون هستند ، هریک به طور متقارن به سه واحد طاق و تویزه تبدیل شده و آرایش سقف آنها زیباترین و جذابترین تزیینات هنر گچبری ایران است . راه پله ها از طبقه اول شروع می شود و تا بالای مناره ها ادامه پیدا می کند . دسترسی به پشت بام نیز از طریق همین راه پله هاست .

 

طبقه سوم ( پشت بام ) در 80/ 27 متری سطح زمین واقع و پایه ای برای گنبد عظیم و مناره های هشتگانه آن است . گنبد سلطانیه به گونه ای کاملاً خاص و ابتکاری با طرح جناغی بنا شده است . این گنبد از نوع دو پوشه پیوسته است ؛‌ به طوری که دو پوسته به موازات همدیگر قرار گرفته اند .

 

این گنبد با قطر دهانه 60/25 متر ، بزرگترین گنبد معماری اسلامی ایران است و بدون هیچ گونه پشت بند ، سر منار یا شانه ای ساخته شده است . ضخامت پوش گنبد از پایه به طرف نوک گنبد کاهش می یابد که ضرورتی ناشی از سبکی و استحکام بوده است .

 

پا طاق گنبد از بیرون 40/1 و ارتفاع گنبد ، 19 متر است که در بیرون با کاشی های زیبای فیروزه ای پوشش یافته است . این پوشش امروز توسط سازمان میراپ فرهنگی تعمیر و تجدید شده است پرفوسور پیروسن پائولزی معتقد است که سیستم دو جداره بودن گنبد با دو قشر موازی و مجزا که صرفاًبا پشت بند های آجری بین خود و به هم مربوط هستند و فرم واحدی را شامل می شوند از خصوصیات منحصر به فرد گنبد سلطانیه است و قبل از آن سابقه ای نداشته است .

گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است. بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتاماریا دلفیوره و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است.